Krosno

W tkaninie ludowej stosuje się krosna ręczne poziome (określane też mianem warsztatów tkackich). W pojedynczych przypadkach zdarza się wykorzystywanie do krajek bardka – deseczki tkackiej czy tabliczek, ale to krosno jest podstawowym sprzętem tkackim. Umożliwia ono bowiem tworzenie tkaniny o dużej szerokości i długości.

Funkcjonowanie krosna najłatwiej będzie zrozumieć, jeśli za Zofią Krzeptowską i Józefem Sypniewskim [25] rozłożymy je na „grupy zadaniowe”:

1. Szkielet (na schemacie kolor fioletowy);
2. Urządzenie pozwalające na przesuwanie układu osnowa-tkanina (kolor czerwony);
3. Urządzenie do tworzenia przesmyku (kolor zielony);
4. Urządzenie bidłowe oraz przerzutowe (kolor pomarańczowy).

1. Na szkielet krosna składają się ściany boczne oraz łączące je podłużne i poprzeczne belki. Szkielet uzupełniony jest dwoma dodatkowymi belkami: przewałem i przedpierśniem (określanymi też jako przewał przedni i tylny), należącymi jednak w większej mierze do układu przesuwającego tkaninę. Wszystkie elementy szkieletu krosna muszą być wykonane z twardego wytrzymałego drewna, Łączone są drewnianymi klinami albo śrubami. Części muszą do siebie pasować do siebie na tyle ściśle, by połączenia (a wraz z nimi cała konstrukcja krosna) nie były ruchome.

Za element szkieletu można uznać także ławeczkę, na której tkaczka siedzi w trakcie pracy.

1. Ruch tkaniny na krośnie przypomina nieco pracę taśmociągu; mamy tu część nadawczą (zasilającą), z której „coś” wychodzi i część odbiorczą, do której „coś” trafia. Tym, co wychodzi, jest osnowa, która po przejściu przez system nicielnic i przetkaniu wątkiem przez tkaczkę, trafia następnie do punktu docelowego jako gotowa tkanina.

Tak jak w taśmociągu, ruch całego układu jest możliwy dzięki dwóm obracającym się wałom. Na jeden z nich, zwany nie bez przyczyny wałem nadawczym (WNd) nawinięta jest osnowa. Drugi, wał odbiorczy (WO) nawija natomiast utkaną przez rzemieślniczkę tkaninę. Nie będzie pewnie szczególnie zaskakującym fakt, że w miarę postępu pracy, osnowy na wale nadawczym jest coraz mniej, zaś tkaniny na wale odbiorczym coraz więcej. Praca trwa zatem aż do całkowitego wyczerpania osnowy na pierwszym z wałów (a przynajmniej takiego jej wyczerpania, które umożliwi wyprowadzenie przed nicielnice i bidło).

Ktokolwiek próbował zawiązać, a następnie okręcić nitkę wokół gładkiego okrągłego pręta, ten wie, że nie jest to proste zadanie. Nitka będzie się ślizgać, zamiast zająć właściwą sobie pozycję. Aby uniknąć takiego właśnie „ślizgania” się nitek osnowy i tkaniny po wałach krosna, każdy z nich zaopatrzono w szczelinę, w której umieszczany jest drążek przytrzymujący nici bądź materiał. Takie rozwiązanie jest również pomocne, kiedy chcemy zaoszczędzić nici i przesunąć osnowę nieco bliżej tkaczki – drążek może wówczas pełnić rolę wysięgnika.

Osnowa na krośnie musi być cały czas napięta, aby nitki się nie splątały. Nie może zatem odwijać się z wału samoistnie. Aby temu zapobiec, zarówno wał odbiorczy jak i nadawczy zaopatrzone są w blokady służące zatrzymaniu ruchu wału. Blokady mogą mieć różne postacie, od metalowych prętów połączonych z kołami zębatymi, po drewniane drążki mocowane w otworach wału.

Elementem tego układu są również przewały. Przewał tylny (PT) znajduje się przy wale nadawczym i ma na celu zmianę kierunku osnowy odwijającej się z wału tak, aby biegła ona w płaszczyźnie poziomej. Przewał przedni (PP) umieszczony jest tuż przed tkaczką i zmienia z kolei kierunek gotowej tkaniny (towaru), prowadząc ją w stronę wału odbiorczego.

W naszych brzustowskim i łódzkim krośnie mieliśmy tylko przewał przedni, który jak widać ze zdjęć, służy nie tylko zmianie kierunku tkaniny. Może też pełnić funkcję pomocniczą jako miejsce dowiązania nitek osnowy.

Przewał powinien być możliwie gładki, bez drzazg i zadziorów, by nici, a potem gotowa tkanina nie zaczepiały się o niego przy przesuwaniu. Jak widać, brzustowskie tkaczki poradziły sobie z tym dość twórczo, obwiązując całą belkę taśmą klejącą.

Czasem jako element układu przesuwającego tkaninę podaje się również dwa drążki pomocnicze (krzyżulec), umieszczane tuż za wałem nadawczym i służące zachowaniu porządku nici przed przewleczeniem ich przez nicielnice. Wykorzystywała je trzecia nasza tkaczka, Liliana Misiak-Kuźbik, przy krajce i kraciaku.

1. Przesmyk to przestrzeń między nitkami osnowy, w którą wprowadzana jest nić wątku. Tworzenie go polega na rozdzieleniu nici osnowy na dwie części tak, że jedna z nich przesuwana jest do dołu, a druga do góry [25].Tworzenie przesmyku w krośnie jest możliwe dzięki ruchowi nicielnic (N) i połączonych z nimi podnóżków. W momencie, gdy jedna z nicielnic unosi się do góry, pociągając za sobą grupę nitek, druga nicielnica wędruje wraz ze swymi nitkami do dołu. Ułożenie nitek w nicielnicach zależy od stopnia skomplikowania i wzoru tkaniny. W najprostszym splocie płóciennym (takim jak przy pasiaku) nitki trafiają do nicielnic naprzemiennie, jedna do przedniej, kolejna do tylnej itd. Liczba nicielnic może być jednak znacznie większa – w opoczyńskiem sięgała nawet sześciu.

Umocowane w drewnianej ramie nicielnice mogą być, jak w starszych typach krosien, sznurkowe albo jak w nowszych – druciane.

Nicielnice są od góry przymocowane sznurkami do wałka (WN) umożliwiającego ich swobodny ruch w płaszczyźnie pionowej, od dołu zaś do podnóżków (PN) , sterujących ich przesuwaniem się. Liczba podnóżków odpowiada zawsze liczbie nicielnic.

1. Główną część urządzenia bidłowego stanowią bidło i umieszczona w nich płocha (PŁ). Bidło przymocowane jest do górnej (lub dolnej) ramy krosna za pomocą dwóch wahaczy, które zgodnie z nazwą, umożliwiają ruch wahadłowy całego układu. Rolą bidła jest ubijanie wątku w tkaninie oraz wyznaczanie toru dla czółenka, przerzucanego z jednej strony tkaniny na drugą.

W bidle umieszczona jest płocha, której rolą jest równomierne rozłożenie nici osnowy i zachowanie stałej szerokości tkaniny. W zależności od rodzaju tkaniny i grubości nici, płochy mogą mieć różną gęstość. W tkactwie ludowym gęstość ta określana jest odliczebnikowo: za podstawową jednostkę w płosze uznaje się 30 prześwitów, oznaczonych czasem dla ułatwienia nitkami. Określenie „dziesiątka”, „dwunastka” czy „czternastka” oznacza, ile takich jednostek mieści się w płosze o tej samej szerokości. Im wyższy liczebnik, tym gęstsza płocha.

Dodatkowo, płochy różnią się też od siebie materiałem, z którego wykonane są poprzeczne beleczki – obecnie są one stalowa, ale w tych dawniejszego typu wykonywano je również z drobno łupanej trzciny czy drewna czarnego bzu [12].

Przy szerokich krosnach, nastawionych na dużą produktywność, pojawia się także, połączone z bidłem, urządzenie przerzutowe. Składa się ono z dwóch skrzyneczek umocowanych po dwóch stronach bidła, między którymi przerzucane jest czółenko oraz mechanizmu przerzutowego. Umożliwia ona przerzucanie czółenka z wątkiem w sposób wymagający mniej wysiłku i sprawniejszy niż przy przerzucaniu ręcznym. W trakcie badań terenowych podobne urządzenia znaleźliśmy w jednym z zakładów w Opocznie, produkujących tkaniny komercyjnie – w domowych warsztatach urządzeń takich nie namierzyliśmy.

↑ Narzędzia | Snowadło →